Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Έχουν την βεβαιωμένη εντύπωση οι περισσότεροι από αυτούς που μιλούν για άμεση δημοκρατία ότι η εφαρμογή ενός τέτοιου πολιτεύματος, έστω και σχετικού ως προς τις κοινοτικές δομές του, είναι κάτι εύκολο. Είναι καθαρά θέμα πολιτικής αντίληψης που αγνοούμε.
Ο κοινοτισμός και η άμεση δημοκρατία απαιτούν να εξέλθουμε από τον σκληρό πυρήνα του εγωτισμού μας, να μάθουμε περισσότερο να ακούμε και να κατανοούμε, και λιγότερο να μιλάμε και να προτείνουμε. Η κριτική σκέψη είναι απαραίτητος όρος για τη δημιουργία του ποιοτικού πολίτη που φανταζόμαστε σε μια πραγματική δημοκρατία. Όταν όμως αυτός ο πολίτης θέτει στο κέντρο των προθέσεών του την κριτική αμφιβολία και τον αντίλογο, ως συστηματική διαλογική μέθοδο απέναντι στην άλλη άποψη, στο διαφορετικό, και όχι την εύρεση πρώτα των κοινών αναφορών και προθέσεων (φιλοσοφικός κοινοτισμός) που ενυπάρχουν σε μια εν δυνάμει συλλογικότητα, τότε είναι αδύνατον να συγκροτηθεί μια τέτοια δημοκρατική πολιτεία.
Αν κάνουμε μια αναδρομή στην αρχαιοελληνική δημοκρατία, θα διαπιστώσουμε ότι οι πολίτες ενεργούσαν και έπρατταν μέσα στο δημόσιο χώρο χωρίς να υφίστανται στη συνείδησή τους οι βάσεις της ατομικότητας που εδραιώθηκαν κατά την νεωτερική εποχή.
Νομίζουμε ότι η αρχαία ελληνική δημοκρατία ήταν αποκλειστικό δημιούργημα των χρόνων λίγο πριν τον 5ο π.Χ αιώνα; Οι βάσεις και οι προϋποθέσεις για τη συγκρότηση της αρχαίας δημοκρατίας των κλασσικών χρόνων είναι λογικό απότοκο των πέντε αιώνων (1000 π.Χ μέχρι 500 π.Χ) που προηγήθηκαν, της εποχής κατά την οποία οργανώθηκαν μέσα στα βουλευτήρια των κοινοτήτων (Θησέας). Οι αρχαίοι Έλληνες είχαν για εκατοντάδες χρόνια μάθει πρώτα να μοιράζονται με τους άλλους, να πειθαρχούν στον κοινό βίο. Ο βίος αυτός ήταν τρόπος ζωής. Αυτό φαίνεται και από τον τρόπο που αντιλαμβάνονταν τον οίκο, την συνοικία τους και την κοινότητά τους. Η οικία διαφέρει από το λεγόμενο "σπίτι" ως προς το ότι η οικία είχε κοινή αυλή με άλλες οικίες. Οι οικίες των αρχαίων ήταν πενιχρές (λιτές, απλές), γιατί δεν προσλάμβαναν θετικά τη σημασία που μπορεί να είχε ο ιδιωτικός πλούτος. Οι αρχαίοι θεωρούσαν πλούσιο και σπουδαίο εκείνον τον πολίτη που είχε ενεργή συμμετοχή στα κοινά και είχε συνάμα αποκτήσει δημόσια φήμη. Ο πλούτος είχε νόημα μόνο στο δημόσιο χώρο και όχι στον ιδιωτικό. Στο δημόσιο χώρο περνούσαν το μεγαλύτερο μέρος της καθημερινότητάς τους. Στην οικία τους απλά εκπλήρωναν τις απολύτως βασικές τους ανάγκες και ήταν ολιγαρκείς.
Θα ρωτήσει κανείς. Με ποιες προϋποθέσεις είναι δυνατή η συγκρότηση μιας αμεσοδημοκρατικής κοινοτικής πολιτείας; Δεν θεωρείται πολύ δύσκολο να οργανώσουμε κομβικές πολιτικές κοιτίδες επώασης ενός διεγερτικού για τους πολίτες λόγου για τα κοινά, προκειμένου να λειτουργήσουν καταλυτικά στη δημιουργία μιας πραγματικής δημοκρατικής πολιτείας. Είναι όμως ζήτημα απόφασης ενός κρίσιμου αριθμητικά πολιτικού σώματος πολιτών που θα λειτουργήσει ως κινηματική πολιτική μαγιά για την προώθηση μιας άλλης πολιτικής κουλτούρας και νοοτροπίας. Αν κομίσουμε συλλογικό κοινοτικό έθος σε μια υπολογίσιμη μάζα πολιτών με την ενεργή συμμετοχή στα κοινά, τότε θα μετουσιωθεί σε πολιτικό ήθος στο δημόσιο χώρο. Το ζήτημα είναι να οργανωθεί μια τέτοια απόπειρα στον κατάλληλο χρόνο, με την ανάλογη πολιτική μεθοδολογία που απαιτούν τα προτάγματα που κομίζει ο κοινοτικός τρόπος, στις κατάλληλες επικοινωνιακές συνθήκες που οργανώνει κατά βούληση το υπάρχον πολιτικό σύστημα. Ο πολιτικός χρόνος που διάγουμε είναι σε πολύ μεγάλο βαθμό ελεγχόμενος και διαχειρίσιμος από το πολιτικό σύστημα και το πολιτικό και οικονομικό προσωπικό που εμπλέκεται στην λειτουργία του.
Πώς μπορεί να επιτευχθεί μια ουσιαστική εκκίνηση για τη μεγάλη μεταστροφή; Έχουμε ανάλογα παραδείγματα; Και βέβαια έχουμε. Ποτέ δε θα πρέπει να γίνουν αντικείμενο μίμησης, αλλά σύγχρονου προβληματισμού για την ελληνική περίπτωση. Για παράδειγμα, οι Σκανδιναβοί, σε πολλές περιπτώσεις στη μικρή κλίμακα εξουσίας, μετέρχονται δημοψηφισμάτων και συνελεύσεων και έχουν δομήσει μια κοινωνικού τύπου δημοκρατία. επειδή έχουν αναπτύξει μια μεγάλη παράδοση με τον δικό τους ιδιότυπο κοινοτισμό. Πολλά στοιχεία κοινοτικά. Ας κοιτάξουμε την κοινότητα της "Χριστιάνα" στη Δανία. Ας μελετήσουμε με ποιο τρόπο δίνουν μεγάλη δύναμη στους πολίτες μέσα στις πόλεις τους, στα χωριά τους. Ήδη από το τέλος των μεσαιωνικών χρόνων είχαν και έχουν διατηρήσει μέχρι και σήμερα πολλά στοιχεία από τον κοινοτικό τρόπο ζωής. Οι Ελβετοί δεν ανακάλυψαν ξαφνικά το 19ο αιώνα την άμεση δημοκρατία, αλλά είχαν μια παράδοση κοινοτική από τον 13ο αιώνα! Είχαν μάθει να μοιράζονται, να αποφασίζουν σε συνελεύσεις. Μια παράδοση σχεδόν οκτώ αιώνων. Απλά συγκρότησαν από το 1848 τον πολιτειακό κοινοτισμό. Μην παρασυρθούμε πάλι μερικοί από τους συμπολίτες μας και εικάσουμε επιπόλαια συμπεράσματα για τον αν είναι πραγματική δημοκρατία ή όχι η ελβετική. Μα εμείς κάνουμε αναφορά στις πολιτικές διαδικασίες και όχι στην ποιότητα των αποφάσεων που λαμβάνουν διαχρονικά οι Ελβετοί. Δεν έχουμε αντιληφθεί ότι η ποιότητα μιας δημοκρατίας δε διαφαίνεται μόνο από τον τρόπο που λαμβάνονται οι αποφάσεις, αλλά και από τον πολιτιστικό τρόπο του βίου που κουβαλά κάθε λαός;
Παραθέτοντας όλα αυτά με μεγάλη συναίσθηση όσων γράφονται σε αυτές τις λίγες γραμμές, ισχυριζόμαστε ότι η καθιέρωση της άμεσης δημοκρατίας είναι κάτι εφικτό. Όμως είναι κοινή διαπίστωση ότι έχουμε αρκετό πολιτικό (όχι χρονικό) δρόμο να διανύσουμε για να φθάσουμε μέχρι εκεί. Για να γίνει μια ουσιαστική αρχή ως προς το διακύβευμα του εγχειρήματος πρέπει να συνειδητοποιήσουμε ότι δεν είναι απαραίτητο να προχωρήσουμε σε άμεσες ριζικές και απότομες αλλαγές στη συνολική δομή του συντάγματος ούτε να μετέλθουμε στις πολιτικές μας προθέσεις καθολικό πνεύμα απόρριψης κάθε κατεστημένου θεσμού. Ας θέσουμε ως πάγιο στόχο στην πολιτική μας μεθοδολογία την ανακαίνιση κάθε παλιού με σύγχρονους όρους και την παράλληλη δημιουργία νέων δημοκρατικών θεσμών και αρχών. Η συνομιλία μας με το μέλλον θα επέλθει όταν το νέο θα στηριχτεί στα υγιή θεμέλια του παλιού, προκειμένου να συγκροτηθεί το πραγματικό νέο. Τίποτα δεν έχει μέλλον αν δεν λαμβάνει υπόψη την ιστορική κοινωνική και πολιτική πορεία ενός λαού.
Αν κομίσουμε την εντύπωση ότι ερχόμαστε να απορρίψουμε και να αλλάξουμε τα πάντα σε τούτο τον τόπο, θα έχουμε πετύχει όχι μόνο να χαρακτηριστούμε γραφικοί, αλλά θα έχουμε καλλιεργήσει στην κοινή αντίληψη των πολιτών τόσο υψηλές ανεδαφικές προσδοκίες που θα καταστούν εκ των πραγμάτων κενός λόγος. Ο κοινοτισμός εδραιώνεται με φυσικό σταθερό και διαχυτικό τρόπο. Η ρητορική δαιμονοποίησης του καπιταλισμού είναι σίγουρο ότι το μόνο που κατορθώνει είναι την παρατεταμένη παρουσία και διαιώνισή του. Στον κοινοτισμό δεν εξαφανίζουμε ολικά, δεν απορρίπτουμε καθολικά, δεν αντιδρούμε περιστασιακά. Τι κάνουμε; Μεταμορφώνουμε κάθε κατεστημένη ιδέα, συμπεριφορά, τάση, επικοινωνιακή διπλωματία που αντιτίθεται στον κοινοτικό τρόπο σκέψης διαλεκτικά.
Για παράδειγμα, δεν θέλουμε να πολεμήσουμε τον καπιταλισμό, αλλά να τον μεταμορφώσουμε. Δε θέλουμε να καταργήσουμε την ιδιωτική πρωτοβουλία, αλλά να την εντάξουμε στο συλλογικό ψηφιδωτό του κοινού βίου. Δε θέλουμε να καταργήσουμε την αγορά (κάτι που προωθούν κολεκτιβιστικές θεωρήσεις, όπως του αναρχισμού), αλλά να την μεταμορφώσουμε προσδίδοντάς της κοινοτικό και οικολογικό χαρακτήρα. Είναι γεγονός ότι η συνολική συγκρότηση της παρούσας οικονομίας μας προωθεί τον άνθρωπο των απεριόριστων απολαύσεων, της πολιτικής ιδιωτείας, της κενής πνευματικότητας, στοιχεία που εξοβέλισαν την αυτοπειθαρχία, την ολιγάρκεια και το κοινοτικό πνεύμα. Κανείς πραγματικός δημοκράτης και πνευματικός άνθρωπος δεν αντιλέγει. Η ύπαρξη της αγοράς είναι καταλυτική για μια κοινωνία. Αυτό που χρειάζεται είναι να συνδεθεί η άσκηση της πολιτικής με την οικονομία και την αγορά. Δεν αναφερόμαστε σε κάποια μορφή οικονομικής ισότητας, που είναι πρόταγμα κολεκτιβιστικό και ακυρώνει το πολιτικό αυτεξούσιο, την προσωπική ευελιξία, αλλά στην ορθολογική, αστοχωρική, γεωοικονομική και οικολογική οργάνωση της αγοράς, έτσι ώστε να έχει οργανικότητα και φυσική εξελιξιμότητα.
Μη νομίζουμε όμως ότι αυτό που ονειρευόμαστε πλάθεται από εμάς για τους άλλους και οι τελευταίοι θα το αποδεχτούν όπως ακριβώς το έχουμε συλλάβει μέσα μας. Το "κοινό" των Ελλήνων που θα συσταθεί θα είναι αποτέλεσμα διαλεκτικής κοινωνικής ζύμωσης, και δεν είμαστε σε θέση να μαντέψουμε τη μορφή που θα έχει. Σε αυτό έγκειται η οργανικότητα του κοινοτικού τρόπου, επειδή μιμείται το φυσικό κατά αλήθεια λόγο. Έχουμε σκεφτεί καθόλου ότι, αν συναντήσουμε τον άλλο (ακόμα και ο πολιτικός εχθρός του κοινοτισμού και της πραγματικής δημοκρατίας) πολιτικά και ταυτόχρονα διαπροσωπικά στο δημόσιο χώρο, θα είναι δυνατόν να αποβάλλουμε δικά μας εγωτικά στοιχεία που δεν είχαμε φανταστεί ποτέ ότι θα τα διαπραγματεύαμε;
Υ.Γ. Παρατίθεται ένας σύνδεσμος παρακάτω που μαρτυρά ένα δείγμα του ισλανδικού κοινοτικού πνεύματος που σοβεί εκατοντάδες χρόνια. Το Αλθίνγκι ( =Γενική Συνέλευση) είναι το κοινοβούλιο της Ισλανδίας και είναι το αρχαιότερο κοινοβούλιο στον κόσμο. Λειτουργούσε ως γενική συνέλευση του ισλανδικού έθνους. Από τότε οι Ισλανδοί και όλοι οι Σκανδιναβοί είχαν μάθει να λειτουργούν μέσα στις γενικές συνελεύσεις, μια πολιτική παράδοση αιώνων.
