Του Μιχαλόπουλου Αθανάσιου
Ο Φρίντριχ Νίτσε (Friedrich Nietzsche) είναι ένας από τους πιο επιδραστικούς και αμφιλεγόμενους φιλοσόφους της νεότερης εποχής, του οποίου η σκέψη αναμόρφωσε ριζικά τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε το νόημα της ζωής και την ανθρώπινη ύπαρξη. Οι θέσεις του, συχνά συγκρουσιακές με τις παραδοσιακές αξίες, μας καλούν σε μια ριζική αυθυπέρβαση και δημιουργία.
Ο Θάνατος του Θεού και ο Μηδενισμός
Η φιλοσοφία του Νίτσε ξεκινά με μια δραματική διαπίστωση: τον «Θάνατο του Θεού». Αυτή η φράση δεν σήμαινε τη βιολογική εξαφάνιση μιας θεότητας, αλλά την κατάρρευση των παραδοσιακών θρησκευτικών και μεταφυσικών συστημάτων που επί αιώνες παρείχαν στην ανθρωπότητα ένα ετοιμοπαράδοτο νόημα και ένα απόλυτο ηθικό πλαίσιο. Ο Νίτσε προέβλεψε ότι η κατάρρευση των απόλυτων αξιών θα οδηγούσε στον Μηδενισμό (Nihilismus), τη βαθιά πεποίθηση ότι η ζωή στερείται οποιουδήποτε εγγενούς νοήματος, σκοπού ή αξίας. Πολλοί θεώρησαν αυτήν τη στάση του Νίτσε ως την άρνηση της ζωής ή τη ματαιότητα. Αντί να παραδοθεί στην απόγνωση του μηδενός, ο Νίτσε είδε τον θάνατο του Θεού ως μια τεράστια ευκαιρία για τον άνθρωπο να δημιουργήσει εκ νέου τον εαυτό του και τις αξίες του. Κατά τον Νίτσε όλα τα θρησκευτικά συστήματα δεν έχουν κάποιο θεϊκό ή άνωθεν υπόβαθρο, αλλά είναι κατασκευές της ίδιας της ανθρώπινης νόησης. Κάνει σαφή διάκριση μεταξύ της οργανωμένης θρησκείας που είναι κάτι το σαθρό και της γενικότερης θεώρησης για την πνευματικότητα και το θείο, τα οποία προσλαμβάνονται με ένα ιδιαίτερο ανθρώπινο υπόβαθρο. Όλες οι θεωρήσεις για το θείο και το μεταφυσικό είναι δημιουργήματα της ανθρώπινης συνείδησης. Έτσι, ο άνθρωπος μέσα από αυτήν τη θεώρηση συνειδητοποιεί ότι ουσιαστικά είναι ο ίδιος που δημιουργεί τους κάθε είδους κόσμους (θεωρήσεις) μέσα από τις ποικίλες ερμηνείες που επιχειρεί να διεξάγει ώστε να αποδώσει σε κάθε περίπτωση δικά του νοήματα στον κόσμο.
Η Θέληση για Δύναμη
Για να επιτευχθεί κάτι τέτοιο από τον άνθρωπο είναι απαραίτητο να αναπτύξει την απαιτούμενη θέληση να υπερβεί πρώτα όλες τις ψευδαισθήσεις, τις προκαταλήψεις, τις δεισιδαιμονίες και τα δόγματα που δημιουργούνται από την άγνοια των πολλών. Αυτή η θέληση για ζωή κομίζει μαζί της ως δίπολο τη δύναμη. Χωρίς την εσωτερική ανδρεία, το ψυχολογικό θάρρος για έκφραση και δράση η θέληση καθίσταται κενό γράμμα. Έτσι στον πυρήνα της κοσμοθεωρίας του Νίτσε βρίσκεται η έννοια της Θέλησης για Δύναμη. Αυτή δεν είναι απλώς μια επιθυμία για πολιτική ή σωματική εξουσία, αλλά η θεμελιώδης κινητήρια δύναμη κάθε μορφής ζωής. Η ζωή, σύμφωνα με τον Νίτσε, δεν είναι απλώς επιβίωση (όπως πίστευε ο Δαρβίνος), αλλά μια διαρκής διεκδίκηση, μια αδιάκοπη τάση για επέκταση, υπέρβαση και επιβολή του εαυτού πάνω στην αντίσταση. Η αντίσταση στην προκείμενη περίπτωση νοείται ως ο προσωπικός φόβος και δισταγμός σε ατομικό επίπεδο για εκδήλωση αυτής της θέλησης, αλλά και η δημόσια ισχύ που έχουν οι θεσπισμένες κοινωνικές συμβάσεις από τις διάφορες μορφές εξουσίας (πολιτική, θρησκευτική, οικονομική, εθιμική κ.α. Η Θέληση για Δύναμη, λοιπόν, καθίσταται η πηγή από την οποία ο άνθρωπος πρέπει να αντλήσει τη δύναμη για να δημιουργήσει τις δικές του αξίες και το νόημα της ύπαρξής του, αντί να αποδέχεται παθητικά τις αξίες της «αγέλης».
Ο Υπεράνθρωπος
Κατά τον Νίτσε ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ανοίξει τους ορίζοντες της ίδιας της ζωής του. Η σταδιακή νοητική και στοχαστική του ανάπτυξη οδηγεί στη λύση που μας παραθέτει ο φιλόσοφος για τη δημιουργία νοήματος για τον κόσμο και τον Εαυτό. Η λύση είναι η έννοια του Υπερανθρώπου. Ο Υπεράνθρωπος είναι το ιδανικό ον που οφείλει να γίνει ο άνθρωπος, μια γέφυρα από τον άνθρωπο στον ανώτερο εαυτό του. Είναι το άτομο που έχει καταφέρει να ξεπεράσει τις παραδοσιακές, «δουλικές» ηθικές (π.χ. ταπεινότητα, αυτοθυσία, υπακοή) και να δημιουργήσει τη δική του ηθική του Κυρίου (Master Morality), βασισμένη στη δύναμη, την τόλμη και τη δημιουργικότητα. Πραγματικός δημιουργός είναι ο Υπεράνθρωπος που προσδίδει ουσιαστικό νόημα στην ύπαρξη μέσα από τη δημιουργία του εαυτού του ως έργο τέχνης. Ζει αυθεντικά, αποδεχόμενος το χάος της ζωής και τον πόνο ως απαραίτητα συστατικά της ανάπτυξής του. Ο τρόπος που κατανοεί τον εαυτό του αποτελεί τη βάση ώστε να νοηματοδοτηθεί ο ίδιος ο κόσμος. Κάθε εξωτερικότητα, κάθε ερμηνεία για τον κόσμο, έχει ως αφόρμηση και θεμέλιο την εσωτερική διαύγεια του νου που συγκροτείται από την αποτίναξη παντοίων μορφών ειδώλων.
Amor Fati και Αιώνια Επιστροφή (ή Αγάπη για την Μοίρα)
Ο ανώτερος Εαυτός του Νίτσε, ο Υπεράνθρωπος, δεν είναι μια τελείωση της ανθρώπινης ύπαρξης. Ο Υπεράνθρωπος είναι ένα ον που η τελειότητα του συνίσταται στο ότι ποτέ δεν είναι τέλειο, με την έννοια ότι διαρκώς εξελίσσεται. Η τελειότητα του συνίσταται στο γεγονός ότι τείνει να εξελίσσεται εις άπειρον. Αυτή η συνειδητοποίηση από τον ίδιο τον Υπεράνθρωπο (ίδιον της ιδιότητάς του) της υπαρξιακής του γενετικής τον κάνει να αποδέχεται αυτή την αιώνια δυναμική του ως «Amor Fati», που είναι η ανώτατη κατάφαση στη ζωή. Είναι η στάση με την οποία το άτομο αγκαλιάζει τη ζωή στην ολότητά της, συμπεριλαμβανομένων των δυσκολιών, των ατελειών και του πόνου, ως αναπόσπαστο μέρος της δικής του ύπαρξης. Το νόημα βρίσκεται στην αποδοχή και την αγάπη αυτού που είμαστε και αυτού που έχουμε γίνει, χωρίς να επιθυμούμε να ήταν κάτι διαφορετικό. Η διάνοιξη αυτή προσδίδει στοιχεία βίωσης μιας μορφής αιωνιότητας που επαναλαμβάνεται. Τι είναι αυτή η αιώνια επιστροφή;
Η Αιώνια Επιστροφή
Πρόκειται για ένα νοητικό πείραμα που θέτει το εξής ερώτημα: Τι θα συνέβαινε αν ένας δαίμονας σου έλεγε πως θα ξαναζήσεις αυτή τη ζωή, ακριβώς όπως είναι, αμέτρητες φορές; Αν η σκέψη της αιώνιας επανάληψης της ζωής σου προκαλεί τρόμο, τότε πρέπει να αλλάξεις τη ζωή σου. Αν όμως σε γεμίζει με εκστατική χαρά, τότε έχεις καταφέρει να ζήσεις μια ζωή που αξίζει να ξαναζήσεις αιώνια. Η Αιώνια Επιστροφή γίνεται έτσι το μέγιστο κριτήριο για την αξία και το νόημα της ζωής σου. Σαφώς ο Νίτσε δεν κάνει αναφορά σε κάποια μεταφυσική κατάσταση της ύπαρξης. Δεν τον ενδιαφέρει να καταπιαστεί με τον θάνατο της ίδιας της ζωής, αλλά περισσότερο με τη ζωή που μεταμορφώνει την ίδια την ιδέα του θανάτου.
Ύπαρξη, Δημιουργία και Κατασκευή νοήματος
Συνοψίζοντας, για τον Νίτσε, το νόημα της ζωής δεν είναι κάτι που "βρίσκεις ή σου αποκαλύπτεται, αλλά κάτι που δημιουργείς εσύ ο ίδιος". Η όντως ύπαρξη (Υπεράνθρωπος) είναι μια πρόσκληση να γίνεις ο καλλιτέχνης του εαυτού σου και να υπερβείς τα όρια του κοινού ανθρώπου, ζώντας με πάθος, δύναμη και μια βαθιά κατάφαση στη ζωή, όπως ακριβώς είναι. Σε αυτό το τελικό φιλοσοφικό μοτίβο και, ο Νίτσε συνεχίζει μια παράδοση που λίγοι νεότεροι φιλόσοφοι υιοθέτησαν. Είναι ένας αιρετικός συνεχιστής της ελληνικής φιλοσοφικής και διανοητικής παράδοσης. Όπως οι αρχαίοι Έλληνες στοχαστές και ποιητές (από τον Όμηρο μέχρι και τον Επίκουρο) ήταν οι μόνοι στον αρχαίο κόσμο που έθεσαν ως πρωταγωνιστή στην ιστορία τον Άνθρωπο και τον Λόγο, έτσι ακριβώς έπραξε και ο Νίτσε. Προέκρινε μια θεώρηση στην οποία αυτόνομος και ελεύθερος δημιουργός δεν είναι κάποιος θεός, αλλά ο ίδιος ο άνθρωπος. Για αυτό και δεν είναι τυχαίο ότι οι Έλληνες ήταν οι πρώτοι που ανθρωποποίησαν τους θεούς, τους παρίσταναν με την ανθρώπινη μορφή όχι για να καταστήσουν ανθρώπινο είδωλο το θείο (ανθρωπομορφισμός), αλλά για να μαρτυρήσουν μέσα από την γλυπτική τέχνη το γεγονός ότι μόνο ο στοχαστικός φιλοσοφικός άνθρωπος μπορεί να νοηματοδοτήσει κάθε πρόσληψη για το θείο. Το θείο χωρίς την ανθρώπινη νόηση είναι ανύπαρκτο, αδιανόητο. Για να το εννοηθεί περισσότερο νιτσεϊκά: κανείς θεός δε θα μπορέσει ποτέ να συνειδητοποιήσει ότι υπάρχει αν δεν συλληφθεί εσωτερικά από έναν ανθρώπινο Νου, ακριβώς για τον λόγο ότι μόνο ο Νους μπορεί να έχει θεϊκά χαρακτηριστικά, επειδή είναι εκείνος που συλλαμβάνει και κατασκευάζει την ιδέα του άρρητου, του αιώνιου και του θείου.
